SÖZCÜĞÜN YAPISI (EK, KÖK, GÖVDE)

    KÖK:

Kök, bir sözcüktür ve bir heceden veya birden çok heceden oluşabilir.

Sözcüğün anlamlı en küçük parçası.

Bölünemez.

Türetme ekini almamıştır.örn: var-ım,yok-um

Kapatarak bulunur.

Normal kullanım: Kök+ek

    örn:

                yap-ım, çek-im

Kökler genel olarak ikiye ayrılır:

    a) Ad (ad soylu) kökleri:

                ad, sıfat, zamir, edat , bağlaç, ünlem olan sözcüklerin kökleridir.

    Örn:

                Dağ, güzel, hemen, ben, ile, evet…

    b) Eylem (fiil) kökleri:

                iş, oluş, hareket bildiren sözcük kökleridir.

    Örn:

                At-, yaz-, sor- , oku-…

    GÖVDE:

Kök+yapım eki=gövde

Kökle gövde anlamca birbiriyle ilişkili ancak karşıladıkları kavramlar,varlıklar değişiktir.

    Örn:

                var-lık-lı, yok-luk, yok-sul-luk

                Ben adamı böyle yoklarım.

                Yoklarım var olur mu?

    EK:

Kök veya gövdelere gelerek ya yeni bir sözcük türetirler ya da sözcüğün cümle içindeki işlerliğini artırırlar.

Ekler tek başlarına bir anlam taşımaz ve kullanılmaz.

Yeni sözcükler yapan YAPIM ekleri.

Sözcüğe işlerlik katan ÇEKİM ekleri.

    ÇEKİM EKLERİ:

Eklenince cümle içindeki diğer sözcüklerle ilişkiye sokar.

Sözcüklerin cümle içinde kullanılmalarını sağlar.

Anlam değişmez.

Sözcüğe işlerlik kazandırır.

Türü değişmez.

Sözcüğün cümledeki görevini belirler.

Dışarıdaki sözcüğü cümleye çeker.

                İSİM ÇEKİM EKLERİ:

(ADLAR KONUSU İÇİNDE GENİŞ BİR BİÇİMDE İŞLENECEK)

Adların sonlarına gelerek diğer sözcüklere bağlarlar.

Cümle içindeki durumlarını belirten

Adlara cümlede görev veren veya anlamını türlü yönlerden belirginleştiren

Yeni adlar türetmeyen eklerdir.

    Örn:

                Sıra  -  lar,  masa – ya,

                FİİL ÇEKİM EKLERİ:

(EYLEMLER KONUSU İÇİNDE GENİŞ BİR BİÇİMDE İŞLENECEK)

Eylemlere gelen çekim ekleridir.

Eylemden yeni bir eylem türetmezler.

Eylemlere gelen zaman, dilek ve kişi ekleridir.

    Örn:

                Yarın gel  -     ecek        -     im

                                     zaman eki      kişi eki

                Gel           -    meli         -     ler

                                    zaman eki       kişi eki

    YAPIM EKLERİ:

Sözcüğün anlamını, kimi kez de türünü değiştirirler.

Eklenince yeni sözcükler türetir.

Yeni adlar,eylemler.

Anlam değişikliği.

Tür değişikliği.

                ADDAN AD

    -Ad kökünden veya gövdesinden yeni adlar türetir.

    -Addan ad türetir.

                Örn:baş-lık-lı,Türk-çe,eş-siz …

                          a    a   a    a      a  a   a

                        Göz-de öğrenci.

                ADDAN EYLEM

    -Ad kökünden veya gövdesinden eylemler türetir.

                Örn:oyun-a,taş-la,yeşil-er …

                            a    e  a    e    a     e

                EYLEMDEN EYLEM

    -Eylem kök veya gövdelerinden eylemler türetir.

                Örn:gül-üş,gül-üş-me,kov-ala …

                               e    e   e    e    e     e     e

                EYLEMDEN AD

    Eylem kök veya gövdelerinden adlar türetir.

                örn:dur-ak,ağla-mak,yor-gun-luk

                         e    a     e      a      e     a    a

                        Kaz-ı çalışmaları.

BASİT, TÜREMİŞ, BİRLEŞİK SÖZCÜKLER

Basit, türemiş, bileşik sözcüklerinin ortaya çıkmasının nedeni anlatma endişesidir.

    BASİT (YALIN) (KÖK)

Yapım eki almamış olan sözcükler

Uyarı: çekim ekleri yeni sözcükler yapmadıkları için basit sözcükler çekim eki alsalar da kök durumundadırlar.

    Örn:

                Ses          ,     ses – i – miz - i

                    a (kök)          a  ç.e    ç.e.   ç.e

yer, gök, su v.b. (basit ad)

güzel, sert v.b.  (basit sıfat)

dal-,gör- v.b.     (yalın eylem)

Uyarı: “ikili kök / ortak kök”, hem ad kökü hem de eylem kökü olarak kullanılabilen köklerdir:

    Örn:

                “boya” ad kökü olduğu gibi “boya-” eylem köküdür.

                “acı” ad kökü olduğu gibi “acı-” eylem köküdür.

                Sabahtan beri dolaşmaktan ayaklarım ağrıdı.

                Gençler köy meydanında neşeyle güreşti.

    Açıkta kalan süt ekşimişti.

                Koca evi, bir günde boyadılar.

Ancak, hem isim hem de fiil olarak kullanılan “yaz, yüz, yol” gibi sözcükler ikili kök değil “sesteş” tir.

    TÜREMİŞ (GÖVDE)

Yapım eki almış sözcük

Yapım eki olarak yeni anlam kazanmış sözcük

Gövde kökle ilgili; ancak karışladığı varlık yönünden farklıdır.

    Örn:

                Uyku,boşluk, kalemlik, yolcu …(türemiş ad)

                Olgunlaş-, oyna-, gülüş-  …   (türemiş eylem)

                Yaylı, sulu, …          (türemiş sıfat)

    BİRLEŞİK

Birden çok sözcüğün aralarına bir ek veya sözcük germeyecek biçimde birleşmesi

Anlamca değişikliğe uğrarlar.

    Örn:

                Galatasaray, Fenerbahçe, Beşiktaş, cumartesi, Yeşilırmak, (birleşik ad)

                Açıkgöz, vurdumduymaz, uzun boylu adam, geniş bahçeli ev, boyu uzun adam (birleşik sıfat)

                Konuşabilir, gelivermiş, bakakaldı, öleyazdım, yardım edelim, hasta olursun, gözden geçir, baş vurmuş (birleşik eylem)